در سال‌های اخیر و با وجود انبوه تحلیل‌های مغرضانه و غیر کارشناسی که ایران را کشوری مهاجرفرست و جزو رتبه‌داران در فرار مغزها نشان می‌داد، امروز اما با اعلام آمارهای جهانی و تحلیل‌های بین‌المللی ایران در جمع این کشورها نیست.

شکنندگی و نیروی انسانی

بر اساس آمارهای دقیق، عوامل متعددی در کاهش ماندگاری نیروی انسانی و افزایش مهاجرت آن‌ها تاثیرگذار است که هریک از این‌ها می‌توانند جایگاه قابل توجهی در شناخت وضعیت موجود، کمک به رفع چالش‌ها و ارتقای وضعیت جذب و ماندگاری نیروی انسانی نخبگان ایفا کند.

بر اساس شاخص فرار مغزها معیاری با عنوان شکنندگی سرزمینی مطرح می‌شود که به طور مستقیم به میزان پایداری و ثبات یک کشور، در عرصه‌های گوناگون از جمله اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی تاثیر می‌گذارد.

در مطالعه شاخص شکنندگی سرزمینی موارد مختلفی مانند شکل‌های گوناگون مهاجرت، وضعیت سیاسی، فکری و اقتصادی مهاجران و علل مهاجرت مورد بررسی و توجه قرار می‌گیرد.

در بعد حفظ سرمایه‌های فکری و فنی متغیرهایی همچون میزان خروج متخصصان از کشور، میزان خروج سیاسیون از کشور، میزان خروج افراد تحصیلکرده و میزان بازگشت افراد مهاجرت کرده مورد سنجش قرار می‌گیرد.

در بعد اقتصادی حجم حواله‌های بازگشتی به کشور مادری مورد سنجش قرار می‌گیرد. در بعد دایاسپورا نیز مولفه‌هایی همچون میزان رشد و گسترش جامعه دایاسپورا و میزان تاثیر جامعه مهاجران بر سیاست و اقتصاد جامعه خودشان مورد سنجش قرار می‌گیرد.

راه و چاره

آن‌طور که معیارها و متغیرهای شاخص شکنندگی سرزمینی نشان می‌دهد، تغییر و افول در وضعیت اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشورها، نه تنها دلیلی برای مهاجرت‌های یک‌سویه که هرکدام مانعی برای ورود نخبگان غیر مقیم و یا بازگشت مهاجران است. ارتقای شاخص‌های اشتغال در بدنه اقتصاد با ایجاد فرصت‌های برابر برای فعالیت نیروی انسانی دانش‌آموخته ممکن می‌شود.

وقتی که نیروی انسانی راهی برای پیاده‌سازی ایده‌های نوآورانه نمی‌یابد، ناچار راه به سوی کشوری دیگر هموار می‌کند، اگرچه در این مسیر ضمن تحمل مصائب گوناگون، خشتی از دیوار ثبات و پایداری کشور با خود می‌برد که در نهایت به سست شدن و شکنندگی سرزمینی منجر می‌شود.

بایدهای ایران

وجود تحلیل‌های دقیق و موشکافانه از وضعیت مهاجرت‌های کاری، دانشجویی و پناهندگی ایران نشان داده است ایران در میان بیست کشور نخست مواجه با پدیده فرار مغزها قرار ندارد. اگرچه ایران در سال جاری میلادی در رتبه 96 کشورهای مهاجرفرست قرار دارد اما در میان کشورهای صدر جایگاه فرار مغزها در جهان نیست.

در سال 2021 به ترتیب کشورهای سوما، جامائیکا، فلسطین، سومالی، اریتره، السالوادور، آلبانی، گویان، سوریه و هایتی با بیش‌ترین سرمایه‌های انسانی خود را از دست داده‌اند.

وضعیت ایران در میان کشورهای دارای شاخص فرار مغزها نشان می‌دهد که کشور دارای میانگین جهانی شاخص فرار مغزها است و در خاورمیانه نیز وضعیت معادل کشورهای این منطقه دارد.

اما برای ارتقای وضعیت کنونی و حرکت به سمت رشد و توسعه جذب نخبگان و کاهش میزان شکنندگی سرزمینی، لازم است تا بار دیگر و با نگاهی آینده‌محور و نه صرفاً مقابله با عارضه‌ها، به حوزه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی از بعد مهاجرتی نگریسته شود.

توجه به مهاجران به مثابه یک فرصت از یک سو و ایجاد فرصت‌های استفاده از ظرفیت‌های آنان با پیاده‌سازی راهبردهای جذب و ماندگاری نخبگان، از گام‌هایی است که می‌تواند ایران را به فرصتی برای دانش‌آموختگان و فعالان فناور بومی و غیر بومی از سراسر جهان تبدیل کند.

این راهبرد، با برنامه‌های مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، در قالب‌ها و شکل‌های گوناگون از جمله برنامه همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور پیاده سازی شد و در طول مدت اجرا به بازگشت بیش از 2300 نیروی انسانی از سراسر جهان و ایجاد اشتغال برای آنان انجامید.

مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

24#